در حالی‌که مبالغ جرایم رانندگی در سال گذشته افزایش قابل‌توجهی داشته است، هنوز نشانه‌ای از کاهش چشمگیر در آمار تخلفات و تصادفات شهری دیده نمی‌شود. سرهنگ خسروی، رئیس اداره حقوقی پلیس راهور تهران بزرگ، با استناد به مواد ۲۱ و ۲۲ قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی مصوب ۱۳۸۹ تأکید کرد که صرف افزایش جریمه‌ها نمی‌تواند به‌تنهایی عامل بازدارنده‌ای در رفتار رانندگان باشد.
وی با اشاره به این‌که انتظار می‌رفت افزایش نرخ جریمه‌ها موجب کاهش تخلفات و ارتقای انضباط ترافیکی شود، گفت: در نگاه منطقی، باید بین افزایش جریمه و کاهش تخلف رابطه معکوس وجود داشته باشد؛ اما در عمل چنین اتفاقی نیفتاده است. این نشان می‌دهد که بازدارندگی تنها با ابزار مالی محقق نمی‌شود و باید در کنار آن، آموزش، فرهنگ‌سازی و بهبود زیرساخت‌های شهری نیز مورد توجه قرار گیرد.
چرا مردم از قانون نمی‌ترسند؟
واقعیت این است که در بسیاری از موارد، تخلفات رانندگی نه از سر بی‌اطلاعی، بلکه از سر عادت، بی‌تفویتی و نبود فرهنگ قانون‌پذیری رخ می‌دهد. راننده‌ای که می‌داند عبور از چراغ قرمز یا پارک دوبله تخلف است، همچنان آن را انجام می‌دهد؛ چرا؟ زیرا احساس نمی‌کند احتمال جریمه یا پیگیری بالا است. در واقع، ضعف در اجرای قانون و نبود نظارت مستمر باعث شده بازدارندگی واقعی ایجاد نشود.
از سوی دیگر، در کشوری که نرخ تورم بالاست، افزایش جریمه‌ها در مدت کوتاهی اثر روانی خود را از دست می‌دهد. جریمه‌ای که امروز سنگین تلقی می‌شود، چند ماه بعد در برابر هزینه‌های روزمره رقم بزرگی نیست. بنابراین، افزایش عددی جریمه بدون ثبات اقتصادی و بدون اجرای دقیق، تأثیری پایدار نخواهد داشت.
مولفه‌های تعیین جریمه و چالش اجرا
سرهنگ خسروی توضیح داد که برای تعیین نرخ هر جریمه، شش مولفه در نظر گرفته می‌شود: مکان، زمان، نوع تخلف، میزان تأثیر در آلودگی هوا، تأثیر بر ایمنی عبور و مرور و میزان حادثه‌ساز بودن آن. با وجود این دقت در قانون‌گذاری، به نظر می‌رسد چالش اصلی در مرحله اجرا و نظارت است.
به بیان دیگر، اگرچه قانون با جزئیات تدوین شده، اما نبود ابزارهای نظارتی هوشمند و ضعف در برخورد قاطع و منسجم با متخلفان، باعث شده کارآمدی آن کاهش یابد.
رفتار موتورسیکلت‌سواران؛ چالشی ماندگار
یکی از مصادیق بارز ضعف فرهنگ ترافیکی در شهرهای بزرگی مانند تهران، رفتار برخی از موتورسیکلت‌سواران است. خسروی گفت: عده‌ای از موتورسواران گمان می‌کنند رفتارشان در ترافیک تخلف محسوب نمی‌شود. برای مثال، بدون کلاه ایمنی رانندگی می‌کنند، در پیاده‌رو حرکت می‌کنند یا در جهت مخالف می‌روند.
این رفتارها نشان‌دهنده آن است که قانون برای بخشی از جامعه هنوز به بویر و ارزش درونی تبدیل نشده است. در کشورهای موفق در زمینه انضباط ترافیکی، اجرای قانون تنها عامل بازدارنده نیست، بلکه پذیرش اجتماعی قانون نقش اصلی را ایفا می‌کند.
راه‌حل چیست؟
برای کاهش پایدار تخلفات رانندگی، باید رویکردی چندلایه اتخاذ شود. آموزش‌های منظم از دوران مدرسه، اصلاح رفتارهای ترافیکی از طریق رسانه‌ها، طراحی معابر ایمن‌تر، و ارتقای فناوری‌های نظارتی (مانند دوربین‌های هوشمند و سامانه‌های ثبت تخلف) می‌تواند مکمل جریمه‌ها باشد.
از سوی دیگر، تقویت احساس عدالت در برخورد با متخلفان و پرهیز از گزینشی بودن اعمال قانون نیز می‌تواند اعتماد عمومی را افزایش دهد و شهروندان را به رعایت قانون ترغیب کند.
در نهایت، آنچه از سخنان سرهنگ خسروی برمی‌آید، این است که جریمه‌ها تنها یکی از ابزارهای مدیریت ترافیک هستند، نه همه آن. کاهش تصادفات و تخلفات، نیازمند تغییر نگرش، ارتقای فرهنگ رانندگی و بازنگری در نظام نظارت و آموزش است. بدون این عوامل، حتی بالاترین مبالغ جریمه نیز نمی‌تواند جلوی بی‌نظمی در خیابان‌ها را بگیرد.